ŞEYHÜLİSLÂMLIK VE MÜFTÜLÜK

1.Giriş

2.Şeyhülislâmlığın Devlet İçerisindeki Kurumsallaşması

3.Fonksiyonel Açıdan Şeyhülislâmlık

4.Şeyhülislâmlığın Dini ve Siyasi Fonksiyonları

5.Şeyhülislâmlığın İdari Fonksiyonları

6.Müftülük

Osmanlılar’da ilmiye teşkilâtının başındaki âlimin unvanı. 

Sözlükte “yaşlı kimse, reis, bilge” anlamlarındaki şeyh ile İslâm kelimesinden oluşan şeyhü’l-İslâm tabiri, İslâm dünyasında önde gelen ulemâ ve sûfîlere verilen bir şeref unvanı olarak ortaya çıkmıştır.

Şeyhülislâm kavramı, Osmanlı Devletindeki kurumsallaşma sürecinden önceki devirlerde, Müslüman toplumlarda bir ‘ şeref unvanı ‘ olarak kullanılmıştır. 

Şeyhülislâmlığın dinî bir müessese haline gelişi Osmanlılar devrinde gerçekleşmiştir. 

Şeyhülislâm tabiri resmi bir mahiyet taşımayıp şeref ünvanı ve saygı ifadesi olarak yer almıştır.

Müfiyü’l-En’am tabiri Şeyhülislam için kullanılan halk arasında yaygınlaşmış bir tabirdir. 

Şeyhülislâmlığın Devlet İçerisindeki Kurumsallaşması 

Fatih Sultan Mehmed’in kanunnamesinde Şeyhülislâm ulemanın reisi olduğu açıkca belirtilmiştir. Kanunnamede başkentin müftüsü olarakta gösterilmiştir. Şeyhülislâm unvanının İstanbul müftüsüne verilmesinden sonra tarihi akış içerisinde, Meşihat, Makam-ı Meşihat, Meşihat Dairesi, Şeyhülislâmlık Kapısı gibi çeşitli isimlerle adlandırılmıştır.

İlmiye teşkilatının hiyerarşik yapı içerisinde Divan-ı Humayun üyesi olan Kadıaskerlerin yeri Şeyhülislâmdan daha üstün durumdaydı. XVI. Yüzyıla kadar Şeyhülislâmlar Kadıaskerlikten gelmedikleri halde bu yüzyıldan başlayarak Kadıaskerlik yapmış olan kişiler arasından atanmıştır. Şeyhülislâmlık XVI. Yüzyıldan itibaren ilmiye teşkilatının içerisinde Kadıaskerlik makamının önüne geçmiştir. Osmanlı yönetim sisteminde Şeyhülislâmın devlet protokolündeki yeri Vezir-i Azam’dan sonra gelmektedir.Bu bakımdan mevki olarak Sadrazamlar Şeyhülislamların üstünde yer almıştır. Sadrazamların azledilmelerinde veya katledilmelerinde Şeyhülislâmların vermiş oldukları fetvaların büyük oranda etkisinin de olmasıyla beraber aralarındaki denge kurulmuş oluyordu. Divan-ı Hümayun üyesi değillerdi ancak önemli konularda kendilerine danışmak amacıyla zaman zaman Divan'a davet ediliyorlardı. 

Fonksiyonel Açıdan Şeyhülislâmlık 

Şeyhülislâmlığın görev ve yetkileri; fetva vermek ve bulundukları İlmiye örgütünü (müderris ve müftüler ) yönetmek ( tayin ve terfi işlerini yürütmek ) şeklinde iki kategoride değerlendirmek mümkündür. 

Fetva verme yetkisine sahip olduklarından dolayı dini ve siyasi bir fonksiyonu, İlmiye teşkilatını yönetimi altında bulundurmak açısından idari bir fonksiyonu yerine getirdikleri söylenebilir. 

Şeyhülislâmlığın Dini ve Siyasi Fonksiyonları

Şeyhülislâmlık, Sadrazama bağlı olarak çalışan devletin genel idaresinde görev yapan resmi bir organdır. Osmanlı Devletinde Ulemânın başı olarak en güçlü politik figürü oluşturmuştur.

Şeyhülislâmlığın İdari Fonksiyonları 

Şeyhülislâmın fetva verme görevinin yanı sıra diğer bir önemli görevi ise İlmiye Teşkilatını idari bir görevli olarak yönetmekti. Yargılama ve yönetim, dini ve hukuki danışmanlık, eğitim ve öğretim görevlerini yürüten İlmiye Teşkilatının hiyerarşik yapısı şöyledir: 

1.Şeyhülislâm ( İstanbul Müftüsü ) 

2.Kadıaskerler 

3.İstanbul Kadısı 

4.Vilayet Kadıları, Müftüleri ve Müderrisleri 

5.Sancak Kadıları 

6.Naipler 

7.Cami ve Mescitlerdeki din görevlileri 

XVII. Yüzyıldan itibaren Şeyhülislâmlara danışmak bir gelenek haline gelmişti siyasi ve idari konularda ağırlıklarını daha da çok hissettirmeye başlamışlardı. 

Cumhuriyetin ilanından kısa bir süre sonra Laiklik ilkesi ile uyuşmadığı için son Osmanlı Şeyhülislâmı Medenî Nuri Efendi'nin 1922'de kabinesiyle birlikte istifa etmesi arasındaki 498 yıl boyunca sürmüştür.

Abdülhamit döneminde (1891-1907) yılları arasında 16 yıl şeyhülislamlık yapmış olan Cemaleddin Efendi

Müftülük 

Şeyhülislâmlık kurumunun içerisinde yer almıştır. Halkın dini ve hukuki alanda karşılaştığı meselelerde, dinin hükmünü açıklayıcı fetvalar vermekle görevli kişilerin yer aldığı idari bir birim olarak düşünülebilir. Müftülerin herhangi bir icra yetkisi yoktur ve fetva verebilmek için özel bir kamu görevlisi olma şartı bulunmamaktadır. Müftülük bu alandaki en yüksek mercii olan İstanbul Müftülüğü ile en alt seviyedeki kasaba ve kaza müftülükleri arasındaki birimleri içeren bir yapıdır. Ulemâ sınıfına mensub olmaları hasebiyle vergi ve benzeri şeylerden muaf tutulmuş müftüler, vermiş oldukları fetvalar içinde ayrıca ücret almışlardır. İstanbul müftülüğüne; İstanbul Kadılığı, Anadolu Kadıaskerliği ve son olarak Rumeli Kadıaskerliğinden geçilerek gelme imkanı vardır. Müftülerin atanma, terfi ve diğer özlük hakları ile ilgili işlemler Şeyhülislâmlık makamı tarafından yürütülmüştür. 

Osmanlı yönetimindeki başkent müftülüğü dışındaki müftülüklerin etkin ve çok önemli oldukları söylenemezse de tarihin akışında kaybolmayarak günümüze kadar gelmeyi başarmıştır.

1.